- Paula Findlen (Physics World, tháng 8/2013)
Laura Bassi là cái tên ít người biết tới, nhưng bà là một trong những ngôi sao tỏa sáng của nền vật lí Italy thế kỉ 18 – và có thể được xem là người phụ nữ đầu tiên theo đuổi một sự nghiệp khoa học chuyên nghiệp.
>> Xem Phần 1
Chiến lược gây sốc
Nếu Bassi yên phận với cương vị của bà như họ đã sắp xếp vào năm 1732, thì sẽ có ít chuyện để nói về cuộc đời và sự nghiệp của bà. Tuy nhiên, ngay từ lúc bắt đầu, bà cảm thấy rằng bà đã được trao một cơ hội đặc biệt để theo đuổi niềm đam mê tri thức và dùng kiến thức của bà góp phần cải tạo xã hội. Không được tôn trọng khiến bà bực dọc. Bassi lịch thiệp nhưng bà cực lực yêu cầu gỡ bỏ các ràng buộc về giảng dạy của bà. Khi yêu cầu này bị bỏ qua, bà tập trung sang một chương trình nghiên cứu nữa được vạch ra để tăng thêm giá trị của bà với tư cách là một nhà khoa học. Bà khiến một số người bị sốc khi yêu cầu cấp giấy phép cho đọc các quyển sách bị Giáo hội Thiên chúa La Mã cấm đoán. Trong số này có nhiều tác phẩm được viết bởi các nhà khoa học theo đạo Tin lành, cũng như các tác phẩm của Galileo và Descartes, tất cả đều cần thiết cho những tham vọng của bà. Nhận ra những hạn chế của nền học vấn ban đầu của bà, đặc biệt là không học qua toán cao cấp, Bassi đã nghiên cứu giải tích cùng với Gabriele Manfredi. Bà còn học việc với vị giáo sư vật lí thực nghiệm và hóa học của thành Bologna, Jacopo Bartolomeo Beccari. Cả hai người họ đều là viện sĩ thuộc Hội Hoàng gia và có tiếng tăm. Nền giáo dục hậu tốt nghiệp này của bà đã trang bị cho bà những kĩ năng góp phần không nhỏ cho một chương trình giảng dạy và nghiên cứu mới xuất hiện thuộc trường phái vật lí Newton khi ấy vẫn đang phát triển.
Vào tháng 2 năm 1738, Bassi có một quyết định thức thời khác nữa. Bà lấy bác sĩ và giáo sư Giuseppe Veratti, người âu yếm gọi bà là Cara Laurinda. Khi một người bạn nói đùa rằng rồi bà sẽ phải gặp ông chồng tương lai đang làm thí nghiệm lăng kính của Newton trong phòng tối, sau những chỉ trích trước công chúng bởi những nhà đạo đức học công nhiên nói huỵch toẹt rằng bây giờ bà đang thám hiểm những bí ẩn của tự nhiên với thân xác thay vì với trí tuệ của bà, Bassi đáp lại chua chát trong một bức thư mủi lòng bà gửi cho bác sĩ Giovanni Bianchi vào năm 1738: “Tôi đã chọn một người cùng chí hướng và, theo kinh nghiệm của tôi, tôi chắc chắn ông ấy sẽ không cản đường đi của tôi.” Khi ấy bà có mang hai tháng đứa con đầu lòng trong số tám người con của họ, chỉ có năm người con sống tới trưởng thành.
Bassi và Veratti đã cùng nhau nhiệt tình xúc tiến một chương trình vật lí thực nghiệm Newton ở Bologna trong gần nửa thế kỉ, đáp ứng nguyện vọng của nhau như một đối tác khoa học. Hôn nhân của họ đã cho phép Bassi thường xuyên mời khách đến thảo luận các vấn đề vật lí với bà mà không vi phạm những quy chế ràng buộc về công việc giảng dạy của bà; nói chung, những người phụ nữ trẻ chưa lấy chồng lúc ấy đều hành xử rất khuôn phép và chuyện bà thường ở một mình với đàn ông trước khi lấy chồng đã gây ra không ít tai tiếng.
Dần dần, ngôi nhà của họ ở Via Barberia đã có đầy những thiết bị cần thiết cho giảng dạy và thí nghiệm. Veratti đã khảo sát mối liên hệ giữa y học, sinh lí học và điện động vật, tiến hành các thí nghiệm truyền cảm hứng cho một số đồng nghiệp trẻ, trong đó có Luigi Galvani, người sau này nổi tiếng với nghiên cứu về những cái đùi ếch bị co giật vì điện. Ban đầu Bassi nghiên cứu các vấn đề cổ điển khai thác học vấn mà bà đã được đào tạo là một nhà vật lí toán và đã công bố các bài báo về những ngoại lệ cho định luật Boyle, cơ học và đo tỉ trọng nước.
Nhưng rồi bà cảm thấy bản thân mình bị thu hút hơn với những vấn đề liên quan đến kĩ năng thực nghiệm của bà: bài toán khúc xạ, bản chất của lực điện và cuối cùng là thành phần của không khí. Giá như những bài báo này còn lưu lại đến ngày nay, thì chúng ta sẽ biết được rất nhiều điều về những đóng góp của bà cho mỗi ngành học này. Tuy nhiên, cái rõ ràng là bà là một người nhiệt tình ủng hộ các chương trình nghiên cứu theo phái Newton trong suốt thế kỉ 18, trong đó bao gồm nghiên cứu của Stephen Hales, Benjamin Franklin và Joseph Priestley. Bà là một nhà khoa học song hành sánh bước cùng thời đại mà bà đang sống.
Tòa nhà Archiginnasio ở Bologna, trước đây là tòa nhà chính của trường Đại học Bologna, nơi Laura Bassi là vị nữ giáo sư đầu tiên của trường. Ảnh: Shutterstock/vvoe
Không có tên trong danh sách
Vào năm 1745, người bảo trợ của Bassi, Lambertini, khi ấy là Đức giáo hoàng Benedict XIV (1740–58), quyết định cải tổ Viện hàn lâm Bologna bằng cách lập ra một tầng lớp viện sĩ gọi là Benedictine. Những người được nhận vinh dự này sẽ được trả lương hằng năm 50 lire, với nghĩa vụ là phải công khai nghiên cứu của họ mỗi năm. Khi Bassi phát hiện bà không nằm trong số 24 Benedictine, bà đã viết thư gửi đến Rome báo cáo thành tích của bà cho Giáo hoàng. Bassi khẩn khoản đề nghị giáo hoàng công nhận bà là thành viên thứ 25 thuộc nhóm mới này. Giáo hoàng Benedict XIV tán thành. Nhưng một lần nữa, các đồng nghiệp nam giới của bà lại phải đối mặt trước thực tế không dễ chịu là sự tham vọng của Bassi. Bà vẫn không thuyết phục được họ rằng bà đáng được trao đầy đủ những đặc quyền đặc lợi của một viện sĩ trong nhóm, ví dụ như quyền bỏ phiếu và quyền dự họp. Tuy nhiên, trước sự tôn trọng của những người khác, các đồng nghiệp của Bassi biết rằng khát vọng của bà là được tham gia đầy đủ vào công việc xúc tiến kiến thức khoa học ở thành phố quê hương của bà. Họ cũng bắt đầu nhận thêm phụ nữ làm viện sĩ danh dự của Viện hàn lâm Bologna, trong đó có Châtelet vào năm 1746 và nhà toán học thành Milan Maria Gaetana Agnesi vào năm 1748. Trong một thời đại mà cả Hội Hoàng gia London và Viện hàn lâm Khoa học Pháp đều không nhận phụ nữ, thì Bologna đúng là thành phố của những người phụ nữ làm khoa học.
Laura Bassi nhận được nhiều danh vọng trong cuộc đời của bà, trong đó có tư cách thành viên ở nhiều viện hàn lâm học thuật, các bài báo khoa học đề tặng cho bà (ví dụ như một bài báo của Lazzaro Spallanzani, phía dưới bên phải) và có cả một quyển thơ viết về bà (góc dưới bên trái). Ảnh: Biblioteca dell’Archiginnasio
Vào năm 1749, Bassi chính thức mở “trường tư thục” tại nhà. Khóa học tám tháng với những bài giảng mỗi ngày “đi kèm với các thí nghiệm” đã mang lại cái mới mẻ và tiếng lành càng đồn đi xa. Bassi giảng dạy sâu hơn cả trường đại học. Những chàng trai trẻ đến từ khắp đất nước Italy và xa xôi đến tận Hi Lạp, Tây Ban Nha và Đức lũ lượt kéo đến học với bà vì kĩ năng của bà kết hợp các phương diện lí thuyết và thực nghiệm của vật lí học đã trở nên nổi tiếng. Trong số họ có người họ hàng trẻ của bà tên là Lazzaro Spallanzani, người bị phương pháp giảng dạy của Bassi thu hút đến mức anh ta bỏ luôn lớp luật đang học và chuyển sang làm nhà thực nghiệm. Spallanzani nhờ Bassi tham gia vào nghiên cứu của anh ta với tư cách một giáo sư vật lí trẻ, mời bà xác nhận một số thí nghiệm của anh ta và đề tặng tên bà trên bài báo công bố, anh gọi bà là “người thầy đáng kính” của mình. Một đồng nghiệp trẻ khác đã khích lệ Bassi và Veratti xin làm giáo sư ở Padua khi nhân sự bên đó có chỗ trống, hi vọng họ sẽ cùng ông rời khỏi thành phố quê hương đến với trường viện đối thủ này. Tuy nhiên, họ đã không theo đuổi lời đề nghị của ông.
“Vào thời của chúng tôi, vật lí thực nghiệm đã trở thành một khoa học hữu ích và cần thiết như thế,” Bassi khẳng định vào năm 1755, bà nói một cách tự hào rằng những bài giảng cá nhân của bà có sức sống động hơn bất kì bài giảng nào khác của những trường viện trả lương cho bà – nhưng lại không cho phép bà giảng dạy trước công chúng. Hội đồng thành phố Bologna đánh giá rằng Bassi đã làm được cái gì đó tốt hơn. Họ bật đèn xanh nhưng với một điều kiện: bà tiếp tục mở lớp vật lí thực nghiệm của mình. Ở tuổi 44, Bassi cuối cùng đã hoàn thành mục tiêu của bà là được tôn kính vì cái bà đã làm chứ không phải vì địa vị của bà.
Đỉnh điểm của sự đánh giá này là Bassi được bổ nhiệm làm giáo sư vật lí thực nghiệm thuộc Viện Bologna vào năm 1776, hai năm trước khi bà qua đời. Mặc dù danh vọng của bà không phải là không chịu sự càu nhàu từ một số người – rằng bà luôn đòi hỏi nhiều hơn quyền của bà – nhưng sự phản đối như thế khi ấy có vẻ khá vơi. Cuối cùng thì các viện sĩ ở Bologna đã học được cách sống chung với nhà khoa học nữ nổi tiếng nhất thế kỉ là đồng nghiệp của họ trong gần 45 năm trời. Veratti đảm đương vai trò trợ lí của bà và họ đã cùng nhau đào tạo đứa con út Paolo của họ làm người kế tục.
Di sản bền vững
Dù Bassi có nhiều thành tựu khoa học, nhưng câu hỏi phát sinh tự nhiên là vì sao những đóng góp của bà ngày nay lại ít được biết tới. Một lí do là chỉ có bốn trong số những bài báo của bà có mặt trên bản in trong lúc bà còn sống hoặc sau khi bà qua đời. Tuy nhiên, kho tư liệu thuộc Viện hàn lâm Bologna có một danh sách gồm 32 bài báo nghiên cứu bà đã báo cáo thường niên từ năm 1746 đến 1777, thành quả từ bổn phận Benedictine của bà. Khi mọi người hỏi về những bài báo của bà sau khi bà qua đời, Veratti tiếc thương cho biết vì bà không có thói quen công bố, mà trông đợi quá nhiều từ công việc thực tiễn hằng ngày nên bà không muốn đưa những ý tưởng của bà vào bản in trên giấy.
Buồn thay, toàn bộ những bài báo chưa công bố của bà, trừ một bài, đã thất lạc trong giai đoạn suy tàn của triều Napoleon. Nhưng cho dù không có tư liệu này, chúng ta vẫn phải kết luận rằng Bassi đã đóng góp cho sự tiến bộ của tri thức qua đàm thoại, minh chứng, thực nghiệm và lí giải. Bà đã tạo ra những thành quả sinh sôi, mặc dù chưa đáng cho một giải Nobel, nhưng chúng là thiết yếu cho sự phát triển của khoa học. Bà nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của kiểu người có thể làm sáng tỏ những chiều kích của khoa học thay vì một khám phá lớn hay một nhận thức sâu sắc.
Niềm đam mê vật lí của Bassi phần nào là niềm đam mê chung của cả cộng đồng đã lớn lên cùng với những khám phá khoa học mới. Thế kỉ 18 ngập trong một thế giới ngoạn mục gồm những thí nghiệm và những thiết bị tạo ra chân không và những thế giới không ma sát, và có vẻ thách thức cả sức mạnh của trời đất bởi những chiếc máy phát ra điện. Nhưng Bassi còn khăng khăng rằng một thí nghiệm mà không có nền tảng toán học và triết lí đúng đắn thì chỉ biết có một nửa của cái cần phải biết thôi.
Chồng của Bassi và cậu con trai Paolo của họ tiếp tục triển khai chương trình giảng dạy vật lí thực nghiệm mà bà đã làm cho nổi tiếng, cho đến khi những khó khăn tài chính buộc Paolo phải bán đi các thiết bị vào năm 1818. Có cả một thế hệ thanh niên thuộc thế kỉ 19 khi được hỏi đã có thể trả lời bằng câu “Tôi đã tốt nghiệp trường Signora Dottoressa Laura Bassi”. Họ là nam sinh của một thí nghiệm đặc biệt đã sản sinh ra nhà khoa học nữ duy nhất trước thế kỉ 19 có vai trò nổi trội trong việc thể chế hóa một ngành khoa học mới. Đây một phần không nhỏ là nhờ vào khát vọng tha thiết của Bassi khai thác cơ hội đã trao vào tay bà vào năm 1732 khi bà được cả thế giới tôn vinh là người phụ nữ duy nhất ngoài Châtelet ra thật sự hiểu và giải thích được nền khoa học Newton.
Tư liệu về Laura Bassi ngày nay
Khi Bassi qua đời vào tháng 2 năm 1778, các đồng nghiệp đã mang quan tài của bà đến làm lễ tang trọng thể trước nhà thờ Corpus Domini ở Bologna. Mộ bia bằng đá hoa do chồng và bốn người con trai lập vẫn còn đến ngày nay, bên cạnh mộ của Luigi Galvani và bà vợ Lucia Galeazzi. Mặc dù chữ khắc trên mộ bia đã phai mờ đi theo năm tháng, nhưng bà không hoàn toàn bị lãng quên. Chân dung của Bassi được treo trong Bảo tàng trường Đại học tại số 33, Via Zamboni, Bologna, nơi người ta còn có thể xem một bộ phim tư liệu được sản xuất vào năm 2011: Laura Bassi, una vita straordinaria: O de l'aurata luce settemplice, do Enza Negroni làm đạo diễn, và Valeria Consolo sản xuất, với sự cố vấn của một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu về Bassi, Marta Cavazza thuộc trường Đại học Bologna, nhân dịp kỉ niệm 300 năm ngày sinh của bà. Đồng thời, một kho tư liệu kĩ thuật số đã được lập bởi Biblioteca Comunale dell'Archiginnasio di Bologna hợp tác với Thư viện trường đại học Stanford công bố những bài báo của gia đình bà tại địa chỉ http://bassiveratti.stanford.edu. Đây là những biểu hiện của sự tôn kính trước một nhà khoa học xuất sắc có những đóng góp đã bị phần đông người ta quên lãng bởi vì bà hiếm khi công bố kết quả nghiên cứu của mình.
- Tác giả Paula Findlen là giáo sư lịch sử Italy và là giám đốc Trung tâm Lịch sử và Triết học Khoa học tại Đại học Stanford, Mĩ. Bà đang viết một cuốn sách về Bassi và bà đã viết nhiều bài luận về phụ nữ trong buổi bình minh của lịch sử khoa học.
Trần Nghiêm dịch (Theo Physics World, tháng 8/2013)
