Sổ tay Giải đáp Thắc mắc Vật lí - Phần 10

GIẢI THƯỞNG NOBEL

Giải thưởng Nobel là gì?

Giải thưởng Nobel là một trong những giải thưởng danh giá nhất trên thế giới. Giải thưởng mang tên của Alfred B. Nobel (1833–1896), nhà phát minh thuốc nổ dynamite; ông đã quyên tặng hơn 9.000.000 $ để trao thưởng cho những người có đóng góp ý nghĩa nhất cho lĩnh vực nghiên cứu của họ trong năm. Các giải thưởng, được trao cho các lĩnh vực vật lí học, hóa học, sinh lí học và y học, văn chương, hòa bình, và kinh tế học, trị giá hơn 1.400.000 $, và kèm theo rất nhiều danh vọng.

Ai là người giành Giải Nobel Vật lí?

Bảng bên dưới liệt kê những người thắng giải. Trong một số trường hợp, giải thưởng được chia cho nhiều người.

Năm	Người nhận giải	Trao giải cho
2014	Isamu Akasaki, Hiroshi Amano và Shuji Nakamura	Cho phát minh các diode phát quang màu lam hiệu dụng cho phép các nguồn sáng trắng rực rỡ và tiết kiệm năng lượng
2013	Francois Englert và Peter W. Higgs	Cho khám phá một cơ chế lí thuyết góp phần giúp chúng ta hiểu rõ nguồn gốc của khối lượng các hạt sơ cấp, và mới được xác nhận qua việc khám phá hạt sơ cấp đã được dự đoán, bởi các thí nghiệm ATLAS và CMS tại Máy Va chạm Hadron Lớn thuộc CERN
2012	Serge Haroche và David J. Wineland	Cho những phương pháp thực nghiệm đột phá cho phép đo và xử lí từng hệ lượng tử riêng lẻ
2011	Saul Perlmutter, Brian P. Schmidt và Adam G. Riess	Cho khám phá sự dãn nở tăng tốc của Vũ trụ qua các quan sát sao siêu mới ở xa
2010	Andre Geim và Konstantin Novoselov	Cho những thí nghiệm đột phá về vật liệu graphene hai chiều
2009	Charles K. Kao	Cho những thành tựu đột phá về sự truyền ánh sáng trong sợi quang dùng cho viễn thông quang học
	Willard S. Boyle và George E. Smith	Cho phát minh mạch bán dẫn ghi ảnh – bộ cảm biến CCD
2008	Yoichiro Nambu	Cho khám phá cơ chế đối xứng bị phá vỡ tự phát trong lĩnh vực vật lí hạ nguyên tử
	Makoto Kobayashi và Toshihide Maskawa	Cho khám phá nguồn gốc của đối xứng bị phá vỡ dự đoán sự tồn tại của ít nhất ba họ quark trong tự nhiên
2007	Albert Fert và Peter Grünberg	Cho khám phá hiện tượng từ trở khổng lồ
2006	John C. Mather và George C. Smoot	Cho khám phá của họ về dạng vật đen và tính dị hướng của bức xạ nền vi sóng vũ trụ
2005	Roy J. Glauber	Cho đóng góp của ông cho lí thuyết lượng tử của sự kết hợp quang học
	John L. Hall và Theodor W. Hänsch	Cho những đóng góp của họ cho sự phát triển của ngành quang phổ học chính xác gốc laser, trong đó có kĩ thuật lược quang tần
2004	David J. Gross, Frank Wilczek, và H. David Politzer	Cho khám phá sự tự do tiệm cận trong lí thuyết tương tác mạnh
2003	Alexei A. Abrikosov, Vitaly L. Ginzburg, Anthony J. Leggett	Cho những đóng góp tiên phong cho lí thuyết siêu dẫn và siêu lưu
2002	Raymond Davis Jr. và Masatoshi Koshiba	Cho những đóng góp tiên phong cho thiên văn vật lí học, nhất là cho việc dò tìm neutrino vũ trụ
	Riccardo Giacconi	Cho những đóng góp tiên phong cho thiên văn vật lí học, nhờ đó đã đưa đến khám phá các nguồn tia X vũ trụ
2001	Eric A. Cornell, Wolfgang Ketterle, Carl E. Wieman	Cho việc thu được ngưng tụ Bose-Einstein ở các chất khí loãng của các nguyên tử kiềm, và cho những nghiên cứu cơ bản tiên phong về tính chất của các ngưng tụ
2000	Zhores I. Alferov và Herbert Kroemer	Cho việc phát triển các dị thể bán dẫn dùng trong quang điện tử học và điện tử học tốc độ cao
	Jack St. Clair Kilby	Cho vai trò của ông trong phát minh mạch tích hợp
1999	Gerardus T Hooft và Martinus J.G. Veltman	Cho việc làm sáng tỏ cấu trúc lượng tử của các tương tác điện yếu trong vật lí học
1998	Robert B. Laughlin, Horst L. Stormer, Daniel C. Tsui	Cho khám phá của họ về một dạng chất lưu lượng tử mới có các kích thích tích điện phân số
1997	Steven Chu, Claude Cohen-Tannoudji, William D. Phillips	Cho việc phát triển các phương pháp làm lạnh và bẫy nguyên tử bằng ánh sáng laser
1996	David M. Lee, Douglas D. Osheroff, Robert C. Richardson	Cho khám phá của họ về hiện tượng siêu lưu ở helium-3
1995	Martin L. Perl	Cho khám phá lepton tau
	Frederick Reines	Cho việc dò tìm neutrino
1994	Bertram N. Brockhouse	Cho việc phát triển quang phổ học neutron
	Clifford G. Shull	Cho việc phát triển kĩ thuật nhiễu xạ neutron
1993	Russell A. Hulse và Joseph H. Taylor Jr.	Cho việc khám phá một loại pulsar mới, khám phá đã mở ra những khả năng mới cho nghiên cứu lực hấp dẫn
1992	Georges Charpak	Cho phát minh của ông và việc phát triển các máy dò hạt, nhất là buồng tỉ lệ nhiều dây
1991	Pierre-Gilles de Gennes	Cho việc khám phá các phương pháp được phát triển để nghiên cứu các hiện tượng trật tự trong các hệ đơn giản có thể khái quát hóa cho những dạng vật chất phức tạp hơn, nhất là cho các tinh thể lỏng và polymer
1990	Jerome I. Friedman, Henry W. Kendall, Richard E. Taylor	Cho những nghiên cứu tiên phong của họ về sự tán xạ sâu phi đàn hồi của electron lên proton và neutron liên kết, kết quả có tầm quan trọng thiết yếu cho sự phát triển của mô hình quark trong lĩnh vực vật lí hạt cơ bản
1989	Norman F. Ramsey	Cho phát minh các trường dao động tách rời và công dụng của nó trong maser hydrogen và các đồng hồ nguyên tử khác
	Hans G. Dehmelt và Wolfgang Paul	Cho việc phát triển kĩ thuật bẫy ion
1988	Leon M. Lederman, Melvin Schwartz, Jack Steinberger	Cho phương pháp chùm neutrino và chứng minh cấu trúc bộ đôi của các lepton qua khám phá neutrino muon
1987	J. Georg Bednorz và K. Alexander Müller	Cho bước đột phá quan trọng của họ trong khám phá sự siêu dẫn ở các vật liệu gốm sứ
1986	Ernst Ruska	Cho công trình cơ bản của ông về quang học electron, và cho thiết kế kính hiển vi điện tử đầu tiên
	Gerd Binnig và Heinrich Rohrer	Cho thiết kế kính hiển vi quét chui hầm của họ
1985	Klaus von Klitzing	Cho việc khám phá hiệu ứng Hall lượng tử
1984	Carlo Rubbia và Simon van der Meer	Cho những đóng góp có tính quyết định của họ trong dự án lớn dẫn tới khám phá các hạt trường W và Z, các hạt trung chuyển tương tác yếu
1983	Subramanyan Chandrasekhar	Cho những nghiên cứu lí thuyết của ông về những quá trình vật lí có ý nghĩa quan trọng đối với sự cấu trúc và tiến hóa của các sao
	William A. Fowler	Cho những nghiên cứu lí thuyết và thực nghiệm của ông về những tương tác hạt nhân có tầm quan trọng trong sự hình thành của các nguyên tố trong vũ trụ
1982	Kenneth G. Wilson	Cho lí thuyết của ông về các hiện tượng tới hạn gắn liền với các chuyển tiếp pha
1981	Nicolaas Bloembergen và Arthur L. Schawlow	Cho đóng góp của họ cho sự phát triển quang phổ học laser
	Kai M. Siegbahn	Cho đóng góp của ông cho sự phát triển của quang phổ học electron phân giải cao
1980	James W. Cronin và Val L. Fitch	Cho việc khám phá các vi phạm của các nguyên lí đối xứng cơ bản trong sự phân hủy của meson K trung hòa
1979	Sheldon L. Glashow, Sheldon L. Glashow, Steven Weinberg	Cho những đóng góp của họ cho lí thuyết thống nhất tương tác yếu và tương tác điện từ giữa các hạt sơ cấp, trong đó có việc dự doán dòng trung hòa yếu
1978	Pyotr Leonidovich Kapitsa	Cho những phát minh và khám phá cơ bản của ông trong lĩnh vực vật lí nhiệt độ thấp
	Arno A. Penzias và Robert W. Wilson	Cho khám phá của họ về bức xạ nền vi sóng vũ trụ
1977	Philip W. Anderson, Nevill F. Mott, John H. van Vleck	Cho những nghiên cứu lí thuyết cơ bản của họ về cấu trúc điện tử của các hệ từ tính và mất trật tự
1976	Burton Richter và Samuel C.C. Ting	Cho công trình tiên phong của họ trong khám phá một hạt sơ cấp nặng thuộc một loại mới
1975	Aage Bohr, Ben Mottelson, James Rainwater	Cho việc khám phá mối liên hệ giữa chuyển động tập thể và chuyển động hạt trong hạt nhân nguyên tử và việc phát triển lí thuyết cấu trúc của hạt nhân nguyên tử dựa trên liên hệ này
1974	Martin Ryle và Antony Hewish	Cho nghiên cứu tiên phong của họ trong lĩnh vực thiên văn vật lí vô tuyến; Ryle cho các quan trắc và phát minh của ông, đặc biệt là kĩ thuật tổng hợp khẩu độ, và Hewish cho vai trò có tính quyết định của ông trong khám phá các pulsar.
1973	Leo Esaki và Ivar Giaever	Cho những khám phá thực nghiệm của họ về các hiện tượng chui hầm ở các chất bán dẫn và chất siêu dẫn
	Brian D. Josephson	Cho những dự đoán lí thuyết của ông về những tính chất của một siêu dòng chạy qua một hàng rào thế, đặc biệt là những hiện tượng thường được gọi là hiệu ứng Josephson
1972	John Bardeen, Leon N. Cooper, J. Robert Schrieffer	Cho lí thuyết được phát triển chung của họ về hiện tượng siêu dẫn, thường được gọi là lí thuyết BCS
1971	Dennis Gabor	Cho phát minh và sự phát triển của ông của phương pháp ảnh toàn kí
1970	Hannes Alfvén	Cho công trình nghiên cứu cơ bản và các khám phá thuộc lĩnh vực từ thủy động lực học cùng với các ứng dụng hiệu quả trong những phần khác nhau của vật lí học plasma
	Louis Néel	Cho công trình nghiên cứu cơ bản và các khám phá về tính sắt từ và phản sắt từ đã đưa đến các ứng dụng quan trọng trong vật lí chất rắn
1969	Murray Gell-Mann	Cho những đóng góp và khám phá của ông về việc phân loại các hạt sơ cấp và các tương tác của chúng
1968	Luis W. Alvarez	Cho những đóng góp có tính quyết định của ông cho vật lí hạt sơ cấp, đặc biệt là việc khám phá một số lượng lớn các trạng thái cộng hưởng, thông qua việc ông phát triển kĩ thuật sử dụng buồng bọt hydrogen và phân tích số liệu
1967	Hans Albrecht Bethe	Cho những đóng góp của ông cho lí thuyết tương tác hạt nhân, đặc biệt là những khám phá của ông về sự sản sinh năng lượng trong các sao
1966	Alfred Kastler	Cho việc khám phá và phát triển các phương pháp quang học dùng để nghiên cứu các cộng hưởng điện từ trong nguyên tử
1965	Sin-Itiro Tomonaga, Julian Schwinger, Richard P. Feynman	Cho công trình cơ bản của họ về điện động lực học lượng tử, cùng với những hệ quả sâu sắc đối với vật lí hạt sơ cấp
1964	Charles H. Townes và Nicolay Gennadiyevich Basov chung với Aleksandr Mikhailovich Prokhorov	Cho công trình cơ bản trong lĩnh vực điện tử học lượng tử, từ đó đưa đến việc xây dựng các dao động tử và máy khuếch đại dựa trên nguyên lí maser-laser
1963	Eugene P. Wigner	Cho những đóng góp của ông cho lí thuyết hạt nhân nguyên tử và hạt sơ cấp, đặc biệt qua việc khám phá và áp dụng các nguyên lí đối xứng cơ bản
	Maria Goeppert-Mayer và J. Hans D. Jensen	Cho những khám phá của họ về cấu trúc lớp vỏ hạt nhân
1962	Lev Davidovich Landau	Cho những lí thuyết tiên phong của ông cho vật chất ngưng tụ, đặc biệt là helium lỏng
1961	Robert Hofstadter	Cho những nghiên cứu tiên phong của ông về sự tán xạ electron trong hạt nhân nguyên tử và cho những khám phá thu được từ đó của ông về cấu trúc của các nucleon
	Rudolf Ludwig Mössbauer	Cho những nghiên cứu của ông về sự hấp thụ cộng hưởng bức xạ gamma và cho khám phá của ông trong liên hệ này cùng với hiệu ứng mang tên ông
1960	Donald A. Glaser	Cho phát minh buồng bọt
1959	Emilio Gino Segrè và Owen Chamberlain	Cho khám phá phản proton
1958	Pavel Alexseyevich Cherenkov, Il’ja Mikhailovich Frank, Igor Yevgenyevich Tamm	Cho khám phá và lí giải hiệu ứng Cherenkov
1957	Chen Ning Yang và Tsung-Dao Lee	Cho những sắc sảo của họ về cái gọi là các quy luật chẵn lẻ đã đưa đến những khám phá quan trọng về các hạt sơ cấp
1956	William Shockley, John Bardeen, Walter Houser Brattain	Cho những nghiên cứu của họ về chất bán dẫn và khám phá của họ về hiệu ứng transistor
1955	Willis Eugene Lamb	Cho những khám phá của ông về cấu trúc tinh tế của quang phổ hydrogen
	Polykarp Kusch	Cho việc xác định chính xác moment từ của electron
1954	Max Born	Cho nghiên cứu cơ bản của ông về cơ học lượng tử, đặc biệt cho cách lí giải thống kê của ông về hàm sóng
	Walther Bothe	Cho phương pháp trùng hợp ngẫu nhiên và những khám phá ông thu được từ đó
1953	Frits (Frederik) Zernike	Cho việc ông chứng minh phương pháp tương phản pha, đặc biệt cho phát minh kính hiển vi tương phản pha của ông
1952	Felix Bloch và Edward Mills Purcell	Cho phát triển của họ về những phương pháp mới đo lường chính xác từ tính hạt nhân và những khám phá được thực hiện từ đó
1951	John Douglas Cockcroft và Ernest Thomas Sinton Walton	Cho công trình tiên phong của họ về sự biến tố của hạt nhân nguyên tử bởi các hạt nguyên tử được gia tốc nhân tạo
1950	Cecil Frank Powell	Cho phương pháp chụp ảnh do ông phát triển để nghiên cứu các quá trình các quá trình hạt nhân và những khám phá về meson được thực hiện với phương pháp này
1949	Hideki Yukawa	Cho dự đoán của ông về sự tồn tại của các meson trên cơ sở nghiên cứu lí thuyết lực hạt nhân
1948	Patrick Maynard Stuart Blackett	Cho phương pháp buồng mây Wilson do ông phát triển, và những khám phá của ông trong lĩnh vực vật lí hạt nhân và bức xạ vũ trụ
1947	Edward Victor Appleton	Cho những nghiên cứu của ông về cơ sở vật lí của tầng cao khí quyển, đặc biệt cho khám phá cái gọi là lớp Appleton
1946	Percy Williams Bridgman	Cho phát minh một thiết bị tạo ra áp suất cực cao, và cho những khám phá do ông thực hiện với thiết bị ấy trong lĩnh vực vật lí áp suất cao
1945	Wolfgang Pauli	Cho khám phá Nguyên lí Loại trừ, còn gọi là Nguyên lí Pauli
1944	Isidor Isaac Rabi	Cho phương pháp cộng hưởng của ông ghi lại các tính chất từ của hạt nhân nguyên tử
1943	Otto Stern	Cho đóng góp của ông cho sự phát triển của phương pháp tia phân tử và khám phá của ông về moment từ của proton
1940-42		Không trao giải do Thế chiến thứ hai
1939	Ernest Orlando Lawrence	Cho phát minh và việc phát triển cyclotron và những kết quả thu được cùng với nó, đặc biệt về các nguyên tố phóng xạ nhân tạo
1938	Enrico Fermi	Cho những minh chứng của ông về sự tồn tại của những nguyên tố phóng xạ mới được tạo ra bởi sự chiếu xạ neutron, và cho khám phá có liên quan của ông về phản ứng hạt nhân do neutron mang lại
1937	Clinton Joseph Davisson và George Paget Thomson	Cho khám phá thực nghiệm của họ về sự nhiễu xạ electron bởi các tinh thể
1936	Victor Franz Hess	Cho khám phá bức xạ vũ trụ
	Carl David Anderson	Cho khám phá positron
1935	James Chadwick	Cho khám phá neutron
1934		Không trao giải
1933	Erwin Schrödinger và Paul Adrien Maurice Dirac	Cho khám phá những dạng thức hữu ích mới của thuyết nguyên tử
1932	Werner Heisenberg	Cho sự sáng tạo cơ học lượng tử mà, không thể những cái khác, việc áp dụng nó đã dẫn tới khám phá các dạng thù hình của hydrogen
1931		Không trao giải
1930	Chandrasekhara Venkataraman	Cho nghiên cứu của ông về sự tán xạ ánh sáng và cho việc khám phá hiệu ứng mang tên ông
1929	Louis-Victor de Broglie	Cho khám phá bản chất sóng của electron
1928	Owen Willans Richardson	Cho nghiên cứu của ông về hiện tượng phát xạ nhiệt electron và đặc biệt cho việc khám phá định luật mang tên ông
1927	Arthur Holly Compton Charles Thomson Rees Wilson	Cho việc khám phá hiệu ứng mang tên ông Cho phương pháp của ông làm cho đường đi của các hạt tích điện trở nên khả kiến bởi sự ngưng tụ hơi
1926	Jean Baptiste Perrin	Cho nghiên cứu của ông về cấu trúc không liên tục của vật chất, và đặc biệt cho khám phá của ông về sự cân bằng trầm tích
1925	James Franck và Gustav Hertz	Cho khám phá của họ về những định luật chi phối tác động của electron lên nguyên tử
1924	Karl Manne Georg Siegbahn	Cho những khám phá và nghiên cứu của ông trong lĩnh vực quang phổ học tia X
1923	Robert Andrews Millikan	Cho nghiên cứu của ông về điện tích sơ cấp của dòng điện và về hiệu hứng quang điện
1922	Niels Bohr	Cho những đóng góp của ông trong nghiên cứu cấu trúc nguyên tử và bức xạ phát ra từ chúng
1921	Albert Einstein	Cho những đóng góp của ông cho vật lí lí thuyết, và đặc biệt cho khám phá của ông về định luật quang điện
1920	Charles Edouard Guillaume	Ghi nhận sự đóng góp của ông cho những phép đo chính xác trong vật lí học bởi việc ông khám phá các dị thường ở hợp kim thép nickel
1919	Johannes Stark	Cho khám phá hiệu ứng Doppler ở tia ống và sự tách vạch phổ trong điện trường
1918	Max Karl Ernst Ludwig Planck	Ghi nhận đóng góp của ông cho sự tiến bộ của vật lí học bởi việc ông khám phá ra lượng tử năng lượng
1917	Charles Glover Barkla	Cho khám phá bức xạ Röntgen đặc trưng của các nguyên tố
1916		Không trao giải
1915	William Henry Bragg và William Lawrence Bragg	Cho những đóng góp của họ trong phân tích cấu trúc tinh thể bằng phương tiện tia X
1914	Max von Laue	Cho khám phá nhiễu xạ tia X bởi tinh thể
1913	Heike Kamerlingh-Onnes	Cho những nghiên cứu của ông về tính chất của vật chất ở nhiệt độ thấp, không kể những thứ khác, dẫn tới việc sản xuất helium lỏng
1912	Nils Gustaf Dalén	Cho phát minh máy điều chỉnh tự động dùng với acquy khí để thắp sáng hải đăng và phao biển
1911	Wilhelm Wien	Cho những khám phá của ông về những định luật chi phối bức xạ nhiệt
1910	Johannes Diderik van der Waals	Cho nghiên cứu của ông về phương trình trạng thái cho chất khí và chất lỏng
1909	Guglielmo Marconi và Carl Ferdinand Braun	Ghi nhận những đóng góp của họ cho sự phát triển của điện báo không dây
1908	Gabriel Lippmann	Cho phương pháp tái tạo màu sắc nhiếp ảnh dựa trên hiện tượng giao thoa
1907	Albert Abraham Michelson	Cho các thiết bị quang chính xác của ông và các nghiên cứu quang phổ và đo lường học được thực hiện với sự hỗ trợ của chúng
1906	Joseph John Thomson	Ghi nhận giá trị to lớn của những nghiên cứu lí thuyết và thực nghiệm của ông về sự dẫn điện của chất khí
1905	Philipp Eduard Anton Lenard	Cho nghiên cứu của ông về tia cathode
1904	John William Strutt Rayleigh	Cho nghiên cứu của ông về tỉ trọng của những chất khí quan trọng nhất và cho việc ông khám phá ra argon cùng với những nghiên cứu này
1903	Antoine Henri Becquerel	Ghi nhận những đóng góp to lớn của ông bởi việc khám phá sự phóng xạ tự phát
	Pierre Curie và Marie Curie	Ghi nhận những đóng góp to lớn của họ bởi những nghiên cứu chung của họ về hiện tượng phát bức xạ mà giáo sư Henri Becquerel phát hiện
1902	Hendrik Antoon Lorentz và Pieter Zeeman	Ghi nhận những đóng góp to lớn của họ bởi những nghiên cứu chung của họ về tác động của từ trường lên hiện tượng bức xạ
1901	Wilhelm Conrad Röntgen	Ghi nhận những đóng góp to lớn của ông bởi việc khám phá ra những tia bức xạ sau đó mang tên ông (tia X)

Nước nào có nhiều người thắng giải Nobel Vật lí nhất?

Kể từ năm 1901, khi Giải thưởng Nobel được trao lần đầu tiên, nước Mĩ có nhiều người thắng giải Nobel Vật lí hơn bất kì nước nào khác, mặc dù lúc đầu mất sáu năm thì mới có người Mĩ đầu tiên được nhận giải.

Ai là người Mĩ đầu tiên giành giải Nobel Vật lí?

Năm 1907, cho sự phát triển những thiết bị đo cực kì chính xác vận tốc của ánh sáng và nghiên cứu của ông về các thiết bị quang, người Mĩ gốc Đức Albert A. Michelson – một công dân Mĩ nhập tịch – đã giành Giải Nobel Vật lí.

Hai người phụ nữ từng giành Giải Nobel Vật lí là ai?

Năm 1903, Marie Curie là người phụ nữ đầu tiên thắng giải Nobel Vật lí. Bà được trao giải chung với chồng, Pierre, và chung với Antoine Becquerel cho việc khám phá hơn bốn mươi nguyên tố phóng xạ và những đột phá khác trong lĩnh vực nghiên cứu phóng xạ.

Năm 1963, Maria Goeppert-Mayer trở thành người phụ nữ thứ hai, người phụ nữ Mĩ đầu tiên và duy nhất từng giành giải Nobel Vật lí cho việc bà khám phá mô hình lớp vỏ của hạt nhân nguyên tử.