Làm thế nào proton, photon và các hạt khác có được tên gọi của chúng?
Theo năm tháng, các nhà vật lí đã đặt tên cho những thành phần nhỏ nhất của vũ trụ của chúng ta.
Ngôi đền hạt này đã lớn mạnh song hành cùng sự tiến bộ trong vật lí học. Đặt tên cho một hạt không chỉ để cho tiện; nó đánh dấu một bước nhảy vọt trong nhận thức của chúng ta về thế giới xung quanh mình.
Từ nguyên của vật lí hạt chứa đựng một câu chuyện kết nối những tên gọi đôi khi kì cục này với dòng tư duy và thí nghiệm khoa học.
CÁC HẠT ĐÃ KHÁM PHÁ
ion (ion)
Người đặt tên: William Whewell, 1834
Ion là nguyên tử hay phân tử mang điện. Thuật ngữ “ion” được đặt tên bởi nhà bác học thế kỉ 19 William Whewell, ông phát triển nó vì người đương thời của mình, Michael Faraday, người có những khám phá quan trọng trong lĩnh vực điện từ học. “Ion” có xuất xứ từ nội động tính từ hiện đại của tiếng Hi Lạp ienai, nghĩa là “đi”, nó mô tả sức hút của hạt, hay xu hướng chuyển động về phía điện tích trái dấu. Ienai có gốc từ ei trong ngôn ngữ PIE (ngôn ngữ tiền-Đông Âu), nghĩa là “đi lại”.
Hậu tố “on” trong “ion” xuất hiện trong tên gọi của nhiều hạt khác.
fermion (Fermi + on)
Người đặt tên: Paul Dirac, 1945
Fermion (trong nhóm có proton và electron) mang tên nhà vật lí Enrico Fermi. Fermi đã phát triển công thức thống kê đầu tiên chi phối các fermion, các hạt tuân theo nguyên lí loại trừ Pauli, nguyên lí nói rằng các hạt nhất định không thể chiếm giữ cùng một không gian lượng tử.
lepton (leptos + on)
Người đặt tên: Christian Møller và Abraham Pais, 1947
Lepton là một họ hạt bao gồm electron, muon, tau và các neutrino. Tên gọi “lepton” được đề xuất làm một đối trọng với nucleon, tên gọi chỉ các hạt cấu tạo nên hạt nhân nguyên tử, theo tài liệu tiểu sử của Abraham Pais.
Lepton được biết đầu tiên, electron, nhẹ hơn nhiều so với nucleon. Vì thế mà có tên gọi lepton: tiếng Hi Lạp leptos, nghĩa là “nhỏ bé, mỏng mảnh, mảnh khảnh, mong manh, dễ vỡ”, có gốc từ lep trong ngôn ngữ PIE, nghĩa là “lớp vỏ” và “vẩy nhỏ”. Xuất xứ này còn liên quan đến từ “leprosy” (bệnh phong), sở dĩ gọi tên như vậy vì nó là chứng bệnh gây ra tình trạng bong xước và ốm yếu.
Theo bản in năm 1920 của quyển Bản tóm tắt Hóa học, các nhà hóa học đã đề xuất tên gọi “lepton” cho toàn bộ electron, nguyên tử, ion và phân tử, nhưng đề xuất đã không được hưởng ứng.
electron (electric + on)
Người đặt tên: George Stoney, 1891
Electron là lepton tích điện âm quay xung quanh hạt nhân nguyên tử. Nhà vật lí cuối thế kỉ 19 George Stoney đã đi đến thuật ngữ “electron” để mô tả cái ông gọi trong một lá thư là “đơn vị cơ bản đáng chú ý nhất của dòng điện”.
Từ “electric” được sử dụng đầu tiên để mô tả các vật liệu biểu hiện lực hút vào đầu thế kỉ 17. “Electric” có xuất xứ từ tiếng Latin Mới electricus, nó được dùng vào năm 1600 để đặc trưng cho lực hút từ của hổ phách sau khi cọ xát. Electricus có gốc từ tiếng Latin electrum, hay tiếng Hi Lạp elektron, cả hai đều chỉ riêng hổ phách.
