André-Marie Ampère
André-Marie Ampère (20 tháng 1, 1775 – 10 tháng 6, 1836) là nhà vật
lư người Pháp và là một trong những nhà phát minh ra điện
từ trường. Đơn vị đo cường
độ ḍng điện được mang tên ông là ampere.
Cuộc đời
Ông sinh ra ở Lyon, gần với Poleymieux - quê của cha
ông. Ông có tính ṭ ṃ và ḷng say mê theo đuổi kiến
thức từ khi c̣n rất nhỏ, người ta nói
rằng ông đă đưa ra lời giải cho các tổng
số học lớn bằng cách sử dụng các viên
sỏi và mẩu bánh bích quy trước khi biết con
số. Cha ông dạy ông tiếng Latinh, nhưng sau đó
đă bỏ khi nhận thấy khả năng và khuynh
hướng nghiên cứu toán học của con trai. Tuy
vậy chàng thanh niên trẻ tuổi Ampère sau này đă
học lại tiếng Latinh để giúp ông hiểu
được các tác phẩm của Euler và Bernoulli. Cuối
đời ông đă nói rằng ông biết nhiều nhất
về toán học khi ông 18 tuổi, tuy vậy ông cũng
đọc rất nhiều sách vở của các lĩnh
vực khác như lịch sử, các ghi chép trong các
chuyến du hành, thơ ca, triết học và khoa học
tự nhiên.
Khi Lyon bị rơi vào tay quân đội cách mạng
năm 1793, cha của Ampère, người giữ chức
vụ juge de paix, đă chống lại một cách kiên
quyết cuộc cách mạng này, do đó đă bị
bỏ tù và sau đó đă chết trên đoạn
đầu đài. Sự kiện này gây ấn tượng
sâu sắc đối với tâm hồn nhạy cảm
của Andre-Marie, trong vài năm sau đó ông đă ch́m trong
sự lănh cảm. Sau đó sở thích của ông đă được
đánh thức bởi một số bức thư về thực
vật học khi chúng đến tay ông, và từ thực
vật học ông đă chuyển sang nghiên cứu thơ ca
cổ điển, và tự ḿnh viết những bài thơ.
Năm 1796 ông gặp Julie Carron, và họ đă gắn bó
với nhau, quá tŕnh gặp gỡ của hai người đă
được ông ghi chép lại rất chất phác trong
tạp chí (Amorum). Năm 1799 họ cưới nhau. Vào
khoảng năm 1796 Ampère giảng dạy toán học, hóa
học và ngoại ngữ tại Lyon; năm 1801 ông chuyển
tới Bourg, làm giáo sư môn vật lư và hóa học,
để lại người vợ ốm đau và con
nhỏ (là Jean Jacques Ampère) ở Lyon. Vợ ông mất
năm 1804, ông đă không bao giờ lấy lại được
thăng bằng v́ mất mát này. Cùng năm này ông
được bổ nhiệm làm giáo sư môn toán của
trường trung học (lycée) ở Lyon.
Bài báo nhỏ của ông Considérations sur la théorie
mathématique du jeu, trong đó miêu tả những khả
năng thắng bạc thay v́ chơi may rủi,
được xuất bản năm 1802 và đă giành được
sự chú ư của Jean Baptiste Joseph Delambre, là người
đă giới thiệu ông làm giáo sư ở Lyon, và sau
đó một thời gian (năm 1804) là vị trí trợ
giảng ở trường Bách khoa Paris, ở đó ông
được bầu là giáo sư toán năm 1809. Tại
đây ông tiếp tục theo đuổi các nghiên cứu
khoa học và các nghiên cứu đa ngành với một
sự chuyên cần không suy giảm. Ông được
kết nạp làm thành viên của Viện Hàn lâm Pháp năm 1814.
Ông đă thiết lập mối quan hệ giữa
điện trường và từ trường, và trong phát triển
khoa học về điện từ trường, hay
như ông gọi đó là điện động lực
học, là lĩnh vực tên tuổi của Ampère đă
được công nhận. Vào ngày 11 tháng 9 năm 1820 ông
được biết về phát minh của Hans Christian Orsted
rằng kim nam châm chịu tác động của ḍng
điện. Vào ngày 18 tháng 9 cùng năm ông gửi một báo
cáo tới Viện hàn lâm, báo cáo này chứa đựng
những b́nh luận hoàn thiện hơn về hiện
tượng này.
Toàn bộ lĩnh vực này đă được mở
ra khi ông khảo sát và phát biểu công thức toán học
không những để giải thích hiện tượng
điện từ trường mà c̣n dự đoán nhiều
sự kiện và hiện tượng mới.
Các bài báo gốc của ông về đề tài này có
thể t́m thấy trong Ann. Chim. Phys. trong khoảng
từ năm 1820 đến năm 1828. Sau đó ông đă
viết bài Essai sur la philosophie des sciences rất có giá trị.
Ngoài ra, ông đă viết một loạt các luận văn
và bài báo, trong đó có hai bài về tích phân của các
phương tŕnh vi phân (Jour. École Polytechn. x., xi.).
Ông mất ở Marseille và được hỏa táng
ở nghĩa trang Montmartre, Paris. Sự hào hiệp và tính
cách đơn giản của ông được thể
hiện trong cuốn sách của ông Journal et correspondance
(Paris, 1872). Bốn mươi lăm năm sau, các nhà toán
học đă công nhận ông.
Đóng góp
Cống hiến của Ampère trong khoa học rất
lớn.
Là một nhà toán học hàng đầu, ông đă chỉ
ra cách sử dụng ngành khoa học này như thế nào.
Ông coi toán học là một ngành của triết học, là
cơ sở để đưa các phát minh trong vật lư
trở thành các công thức định lượng. Vai tṛ
của toán học là nâng cao tính chính xác, cũng như
một phương tiện thực nghiệm của
vật lư hiện đại.
Là một nhà tiên đoán vĩ đại, ông đă
đưa các tư tưởng khoa học, từ đó
đă mở ra các hướng nghiên cứu và ứng
dụng khoa học rộng lớn. Tên tuổi của ông
được xếp ngang hàng với các nhà bác học
vĩ đại khác của nước Pháp.
Ampere có nhiều đóng góp trong lĩnh vực toán
học, vật lư, hóa học, triết học. Trong toán
học ông nghiên cứu lư thuyết xác suất, giải tích
và ứng dụng toán học vào vật lư.
Công tŕnh của Ampère trong vật lư đạt
được hàng loạt các thành tựu vĩ
đại. Dựa vào phát hiện của Orsted năm 1820
về tác dụng của ḍng địện lên kim nam châm,
ông đă nghiên cứu bằng thực nghiệm, t́m ra
lực điện từ và phát biểu thành định
luật mang tên ông (Xem định luật Ampere). Lực
điện từ là một trong các lực cơ bản
của tự nhiên, cơ sở của điện
động lực học. Định luật Ampère cho phép
xác định chiều và trị số của lực
điện từ, là cơ sở chế tạo
động cơ điện. Công thức Ampère và định
luật Faraday là hai cơ sở chính để James Clerk
Maxwell xây dựng nên lư thuyết trường điện
từ.
Ampère đă phát biểu qui tắc xác định từ
trường của ḍng điện (qui tắc vặn nút
chai), tiên đoán ḍng điện phân tử để
giải thích bản chất từ của vật liệu
sắt từ. Sau Ampère, vật liệu sắt từ
trở nên rất phổ biến.
Trong hoá học, ông đă t́m ra định luật sau này
gọi là định luật Avogadro-Ampère. Ông c̣n là một
nhà thực nghiệm tài ba. Ông đă thiết kế và
tự làm nhiều thiết bị phục vụ cho các thí
nghiệm của ḿnh. Những thiết bị này đă
trở thành nền tảng cho các dụng cụ đo
điện (như ampe kế, vôn kế, điện trở
kế...). Ông c̣n là cha đẻ của các lư thuyết
về phần tử vô hướng, của từ xuyến
và của nam châm điện.
(Bách
khoa toàn thư mở Wikipedia)
| AMPE(1775 - 1836) |
|---|
Nhà
bác học vĩ đại Pháp Anđrê-Mari Ampe, có
biệt danh là “Niu tơn của điện học”,
sinh năm 1775 trong một làng gần Liông. Cha ông,
một thương gia học thức và tự do, đă
chào mừng Đại cách mạng Pháp một cách
nồng nhiệt. Chính ông là người đă đem
lại sự giáo dục đầu tiên cho con trai
của ḿnh. Từ khi c̣n nhỏ tuổi, Anđrê đă
tỏ ra có những năng lực phi thường.
Nhờ tủ sách rất đầy đủ trong nhà
của cha, cậu con trai đă làm quen với nhiều tác
giả cổ điển. Với một trí nhớ
đặc biệt kỳ diệu, năm 13 tuổi Ampe
đă đọc hết 20 cuốn của bộ Bách
khoa từ điển của Điđơrô, và
đến khi 50 tuổi vẫn có thể nhắc
lại thuộc ḷng những trích dẫn lớn.
Những điều đáng ngạc nhiên nhất là những năng khiếu của ông trong lĩnh vực toán học. Ngay cả trước khi biết các con số, ông đă làm toán được nhờ các viên đá nhỏ. Năm 18 tuổi, ông sáng chế một ngôn ngữ tổng hợp, thay thế được tất cả các ngôn ngữ trên Trái đất, để làm cho con người gần lại với nhau và cũng cố ḥa b́nh.
Đó là một người con trai có tâm hồn giản dị, tính t́nh sôi nổi, luôn luôn mơ tưởng đến một vấn đề nào đó giày ṿ thiên tài sớm phát triển của ông.
Gia đ́nh đang sống b́nh yên, bỗng năm 1793 một tai họa xảy ra đến: Cha ông phải lên đoạn đầu đài v́ bị tố cáo có thiện cảm với giới quư tộc. Tất cả tài sản bị sung công và gia đ́nh không c̣n nguồn sống nào cả.
Cậu con trai rất khốn khổ, suốt một năm trời không hoạt động ǵ. Tuy vậy, cuộc sống vẫn đặt ra cho ông những yêu cầu. Ông c̣n phải nuôi mẹ và hai em gái, nên đă cố gắng t́m được một chỗ dạy lớp đặc biệt ở Liông.
Một ngày kia, khi đi dạo trở về băng qua một con suối nhỏ, Ampe gặp một cô gái trẻ đẹp “hung hung như lúa ḿ”, diệu hiền và dễ thương, đó là Giuli Carôn, chàng yêu ngay cô gái ấy. Nhưng người thiếu nữ trẻ cũng nghèo quá nên đám cưới của họ măi ba năm sau mới tổ chức được, đó là năm 1799, khi Anđrê thành công, chiếm được một ghế giáo sư ở Bua (Bourg), một thành phố cách Liông 20km.
Vợ và con (nhà văn sĩ tương lai Giăn-Giăc Ampe) ở lại Liông. Ampe đă khổ tâm rất nhiều v́ sự chia cách này. Thường thường ông phải đi bộ đoạn đường Bua-Liông để thăm gia đ́nh, mà v́ hoàn cảnh khó khăn ông không thể chu tất được.
Chính tại Bua, ông đă viết công tŕnh đầu tiên của ḿnh về phép tính xác suất. Tác phẩm đă tạo nên nhiều sự bàn luận. Ampe nhận được một ghế dạy ở Liông. Hạnh phúc tưởng như đón chào Ampe: Ông về lại với vợ con. Nhưng, hỡi ôi! Vợ ông lâm bệnh và mất năm 1803. Ampe kiệt sức và chán nản, ông đi Pari. Tại đây ông được phong làm giáo sư Đại học bách khoa. Năm 1808, ông làm tổng thanh tra đại học. T́nh trạng vật chất của ông bây giờ đảm bảo hơn và ông lao cả thể xác và tâm hồn vào những khảo cứu khoa học. Chính hóa học và những thuyết nguyên tử đă làm ông say mê, và ông đă nêu lên nhiều quan sát khoa học, đề xuất những thuyết có tầm quan trọng lớn đối với sự phát triển về sau của các ngành khoa học này. Ông đă đưa ra những quan điểm độc đáo và sâu sắc về thuyết nguyên tử.
Thời gian trôi qua. người thầy khiêm tốn của trường học đă trở thành nhà bác học danh tiếng. Những công tŕnh của ông trong lĩnh vực toán học, hóa học, triết học được giới khoa học biết đến nhiều. Nhà bác học đang ở tuổi 45. Bấy giờ phát sinh một phép mầu mới từ thiên tài Ampe: Chính ở thời kỳ này thiên hướng thật sự của ông phát triển trong lĩnh vực vật lư, điện học và từ học. Ông nghiên cứu tác dụng của ḍng điện đối với kim nam châm, đạt kết quả nêu lên những định luật về điện động lực học, một phát minh đă làm cho tên tuổi ông trở thành bất tử. Ông đă sáng chế điện kế, máy điện báo đầu tiên và nam châm điện; ông đă thực hiện những thí nghiệm chủ yếu trong căn nhà nhỏ nơi ông ở với em gái và các con.
Nhà bác học đă làm giàu thuật ngữ điện học khi tạo ra một số từ, ngày nay trong vật lí, courant (ḍng điện) (lúc ấy người ta nói conflit- xung đột), tension (điện thế, hiệu điện thế)…
Sức khỏe nhà bác học yếu dần. Luôn luôn bận rộn mghiên cứu khoa học, ông không c̣n thời giờ để tự săn sóc. Năm 1836, ông đi thanh tra một trường học ở Macxây và mất bất ngờ tại đây, thọ 61 tuổi. Một con người rụt rè, vô tư với tính đăng trí đă trở thành đặc điểm riêng, nhưng lại có ḷng tốt hiếm có, đă qua đời trong nửa quên lăng, nhưng tên ông sẽ c̣n măi măi với khoa học. Bạn đă biết từ Ampe, tên gọi đơn vị đo cường độ ḍng điện, nói lên sự biết ơn của đời sau đối với ông.
Ampe được an táng ở Macxây. Năm 1869, hài cốt được đưa về Pari và đặt bên cạnh ngôi mộ của Giăn-Giăc, con trai của ông. Năm 1888 một đài tưởng niệm lớn được xây dựng ở Liông để tôn vinh ông.
(S
André
Marie Ampère (1775-1836) là nhà khoa học
Pháp, cha đẻ Điện từ học. Ampère là một đứa trẻ phi thường, đặc biệt có bộ nhớ
thiên phú. Rất ham học hỏi và yêu thích Khoa học tự nhiên. Mới 16 tuổi đă thông
thạo các tác giả La Tinh, Hi Lạp. Ông có trí nhớ rất lạ lùng, kiểu Lê Quư Đôn
của ta. Ông đọc sách và học thuộc ḷng 28 quyển của từ điển Bách Khoa Toàn Thư
(Encyclopédie). Sau đó ông được nổi tiếng giỏi Toán. Ông cũng đă viết một bài về
mặt cắt của h́nh nón (sections coniques) lúc mới 13 tuổi.
Năm 1801 sau khi dạy kèm một ít để có tiền cho đám cưới của ông, ông được bổ nhiệm giáo sư Vật lư tại trường Ecole centrale de l'Ain. Năm sau ông viết bài "Những nhận xét vể lư thuyết tṛ chơi toán học" (Considérations sur la théorie mathématique du jeu). Sau đó ông giữ chức giáo sư Toán và Thiên văn. Nhưng trước cái chết của vợ ông, ông không chịu nổi cuộc sống ở Lyon nên đến Paris sinh sống. Nhờ nhà Thiên văn Jean-Baptiste Delambre giúp đỡ, ông t́m được một chỗ dạy kèm nơi trường lớn Polytechnique. Nghề nghiệp ông bắt đầu sáng từ đó. Năm 1808 ông trở thành Tổng thanh tra Đại học, nhận được chức giáo sư Cơ học tại trường polytechnique và cuối cùng được nhận vào Viện Hàn Lâm năm 1814. Các Hội Khoa học tại Âu Châu mời ông làm hội viên. Mười năm sau ông dạy Vật lư tại trường Colège de France và c̣n dạy Triết học cho trường Đại học Văn Chương Faculté des Lettres. Hiền lành, vui vẻ, khiêm nhường, đăng trí và vụng về trong xă giao. Người ta thương quư và kính trọng ông như một bậc hiền triết. Ông mất ngày 10 tháng 6 năm 1836 tại Marseille trong lúc đi thanh tra, v́ kiệt sức do công việc.Con trai ông là Kean Jacques Ampère là sử gia và cũng có c hân trong Hàn Lâm viện Pháp.Năm 1836 ông đi Marseille , bị bệnh phổi và tạ thế tại đây.
Những công tŕnh của Anpère đầu tiên về Toán rồi Hóa học. Nhưng nhờ những khám phá về Vật lư mà ông được nổi tiếng.
Năm
1820, nhà Vật lư người Đan Mạch Oersted
quan sát sự đi lệch của kim nam châm khi đặt gần một ḍng điện. Một thời
gian ngắn sau đó Arago tŕnh bày cuộc thí nghiệm này trước viện Hàn Lâm. Ampère
bắt đầu chú tâm vào hiện tượng này và chỉ một tuần sau, ông đă t́m ra lời giải.
Tiếp theo đó ông khám phá nguồn của những tác động từ học trong một ḍng điện,
nghiên cứu tác động hỗ tương của những nam châm và chứng minh rằng hai ḍng điện
kín có tác động trên nhau. Ông cũng là người dẫn đường thuyết Điện tử bằng cách
đưa ra giả thiết về sự hiện diện của ḍng hạt từ. (courant particulaire). Năm
1827 ông tổng hợp những khám phá của ông trong tác phẩm của ông "Trên lư thuyết
Toán học cho những hiện tượng động điện chỉ suy ra từ thí nghiệm" (Sur la
théorie mathématique des phénomènes électrodynamiques uniquement déduite de
l'expérience.) Dựa trên căn bản của lư thuyết của ông, Ampère đề cập đến nhiều
loại máy như điện kế, máy điện báo bằng điện và nam châm điện.
Ngoài Khoa học, ông c̣n nghiên cứu Triết học. Làm một ít thơ, kịch và bản hùng ca về Christophe Colomb.
Là người đầu tiên bày ra những từ về Điện (ḍng điện và hiệu thế), Ampère xem như là một trong những nhà bác học lớn nhất của thế kỷ thứ 19, là cha đẻ của nguyên ngành Vật lư.
(S