André-Marie Ampère
André-Marie Ampère (20 tháng 1, 1775 – 10 tháng 6, 1836) là nhà vật
lý người Pháp và là một trong những nhà phát minh ra điện
từ trường. Đơn vị đo cường
độ dòng điện được mang tên ông là ampere.
Cuộc đời
Ông sinh ra ở Lyon, gần với Poleymieux - quê của cha
ông. Ông có tính tò mò và lòng say mê theo đuổi kiến
thức từ khi còn rất nhỏ, người ta nói
rằng ông đã đưa ra lời giải cho các tổng
số học lớn bằng cách sử dụng các viên
sỏi và mẩu bánh bích quy trước khi biết con
số. Cha ông dạy ông tiếng Latinh, nhưng sau đó
đã bỏ khi nhận thấy khả năng và khuynh
hướng nghiên cứu toán học của con trai. Tuy
vậy chàng thanh niên trẻ tuổi Ampère sau này đã
học lại tiếng Latinh để giúp ông hiểu
được các tác phẩm của Euler và Bernoulli. Cuối
đời ông đã nói rằng ông biết nhiều nhất
về toán học khi ông 18 tuổi, tuy vậy ông cũng
đọc rất nhiều sách vở của các lĩnh
vực khác như lịch sử, các ghi chép trong các
chuyến du hành, thơ ca, triết học và khoa học
tự nhiên.
Khi Lyon bị rơi vào tay quân đội cách mạng
năm 1793, cha của Ampère, người giữ chức
vụ juge de paix, đã chống lại một cách kiên
quyết cuộc cách mạng này, do đó đã bị
bỏ tù và sau đó đã chết trên đoạn
đầu đài. Sự kiện này gây ấn tượng
sâu sắc đối với tâm hồn nhạy cảm
của Andre-Marie, trong vài năm sau đó ông đã chìm trong
sự lãnh cảm. Sau đó sở thích của ông đã được
đánh thức bởi một số bức thư về thực
vật học khi chúng đến tay ông, và từ thực
vật học ông đã chuyển sang nghiên cứu thơ ca
cổ điển, và tự mình viết những bài thơ.
Năm 1796 ông gặp Julie Carron, và họ đã gắn bó
với nhau, quá trình gặp gỡ của hai người đã
được ông ghi chép lại rất chất phác trong
tạp chí (Amorum). Năm 1799 họ cưới nhau. Vào
khoảng năm 1796 Ampère giảng dạy toán học, hóa
học và ngoại ngữ tại Lyon; năm 1801 ông chuyển
tới Bourg, làm giáo sư môn vật lý và hóa học,
để lại người vợ ốm đau và con
nhỏ (là Jean Jacques Ampère) ở Lyon. Vợ ông mất
năm 1804, ông đã không bao giờ lấy lại được
thăng bằng vì mất mát này. Cùng năm này ông
được bổ nhiệm làm giáo sư môn toán của
trường trung học (lycée) ở Lyon.
Bài báo nhỏ của ông Considérations sur la théorie
mathématique du jeu, trong đó miêu tả những khả
năng thắng bạc thay vì chơi may rủi,
được xuất bản năm 1802 và đã giành được
sự chú ý của Jean Baptiste Joseph Delambre, là người
đã giới thiệu ông làm giáo sư ở Lyon, và sau
đó một thời gian (năm 1804) là vị trí trợ
giảng ở trường Bách khoa Paris, ở đó ông
được bầu là giáo sư toán năm 1809. Tại
đây ông tiếp tục theo đuổi các nghiên cứu
khoa học và các nghiên cứu đa ngành với một
sự chuyên cần không suy giảm. Ông được
kết nạp làm thành viên của Viện Hàn lâm Pháp năm 1814.
Ông đã thiết lập mối quan hệ giữa
điện trường và từ trường, và trong phát triển
khoa học về điện từ trường, hay
như ông gọi đó là điện động lực
học, là lĩnh vực tên tuổi của Ampère đã
được công nhận. Vào ngày 11 tháng 9 năm 1820 ông
được biết về phát minh của Hans Christian Orsted
rằng kim nam châm chịu tác động của dòng
điện. Vào ngày 18 tháng 9 cùng năm ông gửi một báo
cáo tới Viện hàn lâm, báo cáo này chứa đựng
những bình luận hoàn thiện hơn về hiện
tượng này.
Toàn bộ lĩnh vực này đã được mở
ra khi ông khảo sát và phát biểu công thức toán học
không những để giải thích hiện tượng
điện từ trường mà còn dự đoán nhiều
sự kiện và hiện tượng mới.
Các bài báo gốc của ông về đề tài này có
thể tìm thấy trong Ann. Chim. Phys. trong khoảng
từ năm 1820 đến năm 1828. Sau đó ông đã
viết bài Essai sur la philosophie des sciences rất có giá trị.
Ngoài ra, ông đã viết một loạt các luận văn
và bài báo, trong đó có hai bài về tích phân của các
phương trình vi phân (Jour. École Polytechn. x., xi.).
Ông mất ở Marseille và được hỏa táng
ở nghĩa trang Montmartre, Paris. Sự hào hiệp và tính
cách đơn giản của ông được thể
hiện trong cuốn sách của ông Journal et correspondance
(Paris, 1872). Bốn mươi lăm năm sau, các nhà toán
học đã công nhận ông.
Đóng góp
Cống hiến của Ampère trong khoa học rất
lớn.
Là một nhà toán học hàng đầu, ông đã chỉ
ra cách sử dụng ngành khoa học này như thế nào.
Ông coi toán học là một ngành của triết học, là
cơ sở để đưa các phát minh trong vật lý
trở thành các công thức định lượng. Vai trò
của toán học là nâng cao tính chính xác, cũng như
một phương tiện thực nghiệm của
vật lý hiện đại.
Là một nhà tiên đoán vĩ đại, ông đã
đưa các tư tưởng khoa học, từ đó
đã mở ra các hướng nghiên cứu và ứng
dụng khoa học rộng lớn. Tên tuổi của ông
được xếp ngang hàng với các nhà bác học
vĩ đại khác của nước Pháp.
Ampere có nhiều đóng góp trong lĩnh vực toán
học, vật lý, hóa học, triết học. Trong toán
học ông nghiên cứu lý thuyết xác suất, giải tích
và ứng dụng toán học vào vật lý.
Công trình của Ampère trong vật lý đạt
được hàng loạt các thành tựu vĩ
đại. Dựa vào phát hiện của Orsted năm 1820
về tác dụng của dòng địện lên kim nam châm,
ông đã nghiên cứu bằng thực nghiệm, tìm ra
lực điện từ và phát biểu thành định
luật mang tên ông (Xem định luật Ampere). Lực
điện từ là một trong các lực cơ bản
của tự nhiên, cơ sở của điện
động lực học. Định luật Ampère cho phép
xác định chiều và trị số của lực
điện từ, là cơ sở chế tạo
động cơ điện. Công thức Ampère và định
luật Faraday là hai cơ sở chính để James Clerk
Maxwell xây dựng nên lý thuyết trường điện
từ.
Ampère đã phát biểu qui tắc xác định từ
trường của dòng điện (qui tắc vặn nút
chai), tiên đoán dòng điện phân tử để
giải thích bản chất từ của vật liệu
sắt từ. Sau Ampère, vật liệu sắt từ
trở nên rất phổ biến.
Trong hoá học, ông đã tìm ra định luật sau này
gọi là định luật Avogadro-Ampère. Ông còn là một
nhà thực nghiệm tài ba. Ông đã thiết kế và
tự làm nhiều thiết bị phục vụ cho các thí
nghiệm của mình. Những thiết bị này đã
trở thành nền tảng cho các dụng cụ đo
điện (như ampe kế, vôn kế, điện trở
kế...). Ông còn là cha đẻ của các lý thuyết
về phần tử vô hướng, của từ xuyến
và của nam châm điện.
(Bách
khoa toàn thư mở Wikipedia)
| AMPE(1775 - 1836) |
|---|
Nhà
bác học vĩ đại Pháp Anđrê-Mari Ampe, có
biệt danh là “Niu tơn của điện học”,
sinh năm 1775 trong một làng gần Liông. Cha ông,
một thương gia học thức và tự do, đã
chào mừng Đại cách mạng Pháp một cách
nồng nhiệt. Chính ông là người đã đem
lại sự giáo dục đầu tiên cho con trai
của mình. Từ khi còn nhỏ tuổi, Anđrê đã
tỏ ra có những năng lực phi thường.
Nhờ tủ sách rất đầy đủ trong nhà
của cha, cậu con trai đã làm quen với nhiều tác
giả cổ điển. Với một trí nhớ
đặc biệt kỳ diệu, năm 13 tuổi Ampe
đã đọc hết 20 cuốn của bộ Bách
khoa từ điển của Điđơrô, và
đến khi 50 tuổi vẫn có thể nhắc
lại thuộc lòng những trích dẫn lớn.
Những điều đáng ngạc nhiên nhất là những năng khiếu của ông trong lĩnh vực toán học. Ngay cả trước khi biết các con số, ông đã làm toán được nhờ các viên đá nhỏ. Năm 18 tuổi, ông sáng chế một ngôn ngữ tổng hợp, thay thế được tất cả các ngôn ngữ trên Trái đất, để làm cho con người gần lại với nhau và cũng cố hòa bình.
Đó là một người con trai có tâm hồn giản dị, tính tình sôi nổi, luôn luôn mơ tưởng đến một vấn đề nào đó giày vò thiên tài sớm phát triển của ông.
Gia đình đang sống bình yên, bỗng năm 1793 một tai họa xảy ra đến: Cha ông phải lên đoạn đầu đài vì bị tố cáo có thiện cảm với giới quý tộc. Tất cả tài sản bị sung công và gia đình không còn nguồn sống nào cả.
Cậu con trai rất khốn khổ, suốt một năm trời không hoạt động gì. Tuy vậy, cuộc sống vẫn đặt ra cho ông những yêu cầu. Ông còn phải nuôi mẹ và hai em gái, nên đã cố gắng tìm được một chỗ dạy lớp đặc biệt ở Liông.
Một ngày kia, khi đi dạo trở về băng qua một con suối nhỏ, Ampe gặp một cô gái trẻ đẹp “hung hung như lúa mì”, diệu hiền và dễ thương, đó là Giuli Carôn, chàng yêu ngay cô gái ấy. Nhưng người thiếu nữ trẻ cũng nghèo quá nên đám cưới của họ mãi ba năm sau mới tổ chức được, đó là năm 1799, khi Anđrê thành công, chiếm được một ghế giáo sư ở Bua (Bourg), một thành phố cách Liông 20km.
Vợ và con (nhà văn sĩ tương lai Giăn-Giăc Ampe) ở lại Liông. Ampe đã khổ tâm rất nhiều vì sự chia cách này. Thường thường ông phải đi bộ đoạn đường Bua-Liông để thăm gia đình, mà vì hoàn cảnh khó khăn ông không thể chu tất được.
Chính tại Bua, ông đã viết công trình đầu tiên của mình về phép tính xác suất. Tác phẩm đã tạo nên nhiều sự bàn luận. Ampe nhận được một ghế dạy ở Liông. Hạnh phúc tưởng như đón chào Ampe: Ông về lại với vợ con. Nhưng, hỡi ôi! Vợ ông lâm bệnh và mất năm 1803. Ampe kiệt sức và chán nản, ông đi Pari. Tại đây ông được phong làm giáo sư Đại học bách khoa. Năm 1808, ông làm tổng thanh tra đại học. Tình trạng vật chất của ông bây giờ đảm bảo hơn và ông lao cả thể xác và tâm hồn vào những khảo cứu khoa học. Chính hóa học và những thuyết nguyên tử đã làm ông say mê, và ông đã nêu lên nhiều quan sát khoa học, đề xuất những thuyết có tầm quan trọng lớn đối với sự phát triển về sau của các ngành khoa học này. Ông đã đưa ra những quan điểm độc đáo và sâu sắc về thuyết nguyên tử.
Thời gian trôi qua. người thầy khiêm tốn của trường học đã trở thành nhà bác học danh tiếng. Những công trình của ông trong lĩnh vực toán học, hóa học, triết học được giới khoa học biết đến nhiều. Nhà bác học đang ở tuổi 45. Bấy giờ phát sinh một phép mầu mới từ thiên tài Ampe: Chính ở thời kỳ này thiên hướng thật sự của ông phát triển trong lĩnh vực vật lý, điện học và từ học. Ông nghiên cứu tác dụng của dòng điện đối với kim nam châm, đạt kết quả nêu lên những định luật về điện động lực học, một phát minh đã làm cho tên tuổi ông trở thành bất tử. Ông đã sáng chế điện kế, máy điện báo đầu tiên và nam châm điện; ông đã thực hiện những thí nghiệm chủ yếu trong căn nhà nhỏ nơi ông ở với em gái và các con.
Nhà bác học đã làm giàu thuật ngữ điện học khi tạo ra một số từ, ngày nay trong vật lí, courant (dòng điện) (lúc ấy người ta nói conflit- xung đột), tension (điện thế, hiệu điện thế)…
Sức khỏe nhà bác học yếu dần. Luôn luôn bận rộn mghiên cứu khoa học, ông không còn thời giờ để tự săn sóc. Năm 1836, ông đi thanh tra một trường học ở Macxây và mất bất ngờ tại đây, thọ 61 tuổi. Một con người rụt rè, vô tư với tính đãng trí đã trở thành đặc điểm riêng, nhưng lại có lòng tốt hiếm có, đã qua đời trong nửa quên lãng, nhưng tên ông sẽ còn mãi mãi với khoa học. Bạn đã biết từ Ampe, tên gọi đơn vị đo cường độ dòng điện, nói lên sự biết ơn của đời sau đối với ông.
Ampe được an táng ở Macxây. Năm 1869, hài cốt được đưa về Pari và đặt bên cạnh ngôi mộ của Giăn-Giăc, con trai của ông. Năm 1888 một đài tưởng niệm lớn được xây dựng ở Liông để tôn vinh ông.
(S
André
Marie Ampère (1775-1836) là nhà khoa học
Pháp, cha đẻ Ðiện từ học. Ampère là một đứa trẻ phi thường, đặc biệt có bộ nhớ
thiên phú. Rất ham học hỏi và yêu thích Khoa học tự nhiên. Mới 16 tuổi đã thông
thạo các tác giả La Tinh, Hi Lạp. Ông có trí nhớ rất lạ lùng, kiểu Lê Quý Ðôn
của ta. Ông đọc sách và học thuộc lòng 28 quyển của từ điển Bách Khoa Toàn Thư
(Encyclopédie). Sau đó ông được nổi tiếng giỏi Toán. Ông cũng đã viết một bài về
mặt cắt của hình nón (sections coniques) lúc mới 13 tuổi.
Năm 1801 sau khi dạy kèm một ít để có tiền cho đám cưới của ông, ông được bổ nhiệm giáo sư Vật lý tại trường Ecole centrale de l'Ain. Năm sau ông viết bài "Những nhận xét vể lý thuyết trò chơi toán học" (Considérations sur la théorie mathématique du jeu). Sau đó ông giữ chức giáo sư Toán và Thiên văn. Nhưng trước cái chết của vợ ông, ông không chịu nổi cuộc sống ở Lyon nên đến Paris sinh sống. Nhờ nhà Thiên văn Jean-Baptiste Delambre giúp đỡ, ông tìm được một chỗ dạy kèm nơi trường lớn Polytechnique. Nghề nghiệp ông bắt đầu sáng từ đó. Năm 1808 ông trở thành Tổng thanh tra Ðại học, nhận được chức giáo sư Cơ học tại trường polytechnique và cuối cùng được nhận vào Viện Hàn Lâm năm 1814. Các Hội Khoa học tại Âu Châu mời ông làm hội viên. Mười năm sau ông dạy Vật lý tại trường Colège de France và còn dạy Triết học cho trường Ðại học Văn Chương Faculté des Lettres. Hiền lành, vui vẻ, khiêm nhường, đãng trí và vụng về trong xã giao. Người ta thương quý và kính trọng ông như một bậc hiền triết. Ông mất ngày 10 tháng 6 năm 1836 tại Marseille trong lúc đi thanh tra, vì kiệt sức do công việc.Con trai ông là Kean Jacques Ampère là sử gia và cũng có c hân trong Hàn Lâm viện Pháp.Năm 1836 ông đi Marseille , bị bệnh phổi và tạ thế tại đây.
Những công trình của Anpère đầu tiên về Toán rồi Hóa học. Nhưng nhờ những khám phá về Vật lý mà ông được nổi tiếng.
Năm
1820, nhà Vật lý người Ðan Mạch Oersted
quan sát sự đi lệch của kim nam châm khi đặt gần một dòng điện. Một thời
gian ngắn sau đó Arago trình bày cuộc thí nghiệm này trước viện Hàn Lâm. Ampère
bắt đầu chú tâm vào hiện tượng này và chỉ một tuần sau, ông đã tìm ra lời giải.
Tiếp theo đó ông khám phá nguồn của những tác động từ học trong một dòng điện,
nghiên cứu tác động hỗ tương của những nam châm và chứng minh rằng hai dòng điện
kín có tác động trên nhau. Ông cũng là người dẫn đường thuyết Ðiện tử bằng cách
đưa ra giả thiết về sự hiện diện của dòng hạt từ. (courant particulaire). Năm
1827 ông tổng hợp những khám phá của ông trong tác phẩm của ông "Trên lý thuyết
Toán học cho những hiện tượng động điện chỉ suy ra từ thí nghiệm" (Sur la
théorie mathématique des phénomènes électrodynamiques uniquement déduite de
l'expérience.) Dựa trên căn bản của lý thuyết của ông, Ampère đề cập đến nhiều
loại máy như điện kế, máy điện báo bằng điện và nam châm điện.
Ngoài Khoa học, ông còn nghiên cứu Triết học. Làm một ít thơ, kịch và bản hùng ca về Christophe Colomb.
Là người đầu tiên bày ra những từ về Ðiện (dòng điện và hiệu thế), Ampère xem như là một trong những nhà bác học lớn nhất của thế kỷ thứ 19, là cha đẻ của nguyên ngành Vật lý.
(S